Çeviri: Özlem Dağ
Görüntü Edimi Kuramı, toplumsal eylemler açısından görüntülerin manipülasyonlarını değerlendiren, etik alt yapılı bir teoridir. Bunu yaparken, Görüntü Edimi Kuramı, Austin’in Konuşma Yasası Teorisi yaklaşımını temel alır. Austin, belli sözcelerin “bir şeyler söyleyerek bir şeyler yapma” anlamında önceden insan zihnini şekillendirdiğini varsaymaktadır. Aynı şekilde, Görüntü Edimi Kuramı da, bir görüntünün şeklini değiştirdiğimizde aynı zamanda sosyal bir hareket gerçekleştirdiğimizi varsayar. Bir fotoğrafın manipülasyonu, dinleyiciyi, illüstratörü ya da görüntüde kim varsa onu eğlendirebilir, ikna edebilir ya da suçlayabilir. Bu teorinin yararı, sosyal eylemlerin, çeşitli etik sistemlerin analizi için kullanılabilir olmasını sağlamasıdır. Bu makale, tarihsel anket ve modern görüntü işleme örnekleri ile sosyal eylemler hakkındadır.
Giriş
Bir görüntü manipüle edildiğinde ve bu manipülasyon kitlelere sunulduğunda sosyal bir olay başlatılmış olur. Bu teoriyi desteklemek için bu makale Reinach’ın sosyolojik olaylarla ilgili ontolojik yaklaşımını temel almıştır. Aynı zamanda Lundsten’in (1998) televizyon ve medya üzerine yaptığı analizlerden de yararlanılmıştır. Kuram, adını Austin’in (1975) Söz-Eylem Kuramı’ndan almıştır.
Sosyal Eylem Kuramı
Reinach tarafından önerilen ontolojik bakış açısı, fiziksel nesneler ile bu nesneler arasında gerçekleşen durumlar arasında bir ayrım yapar. Nesneler arasındaki durumlar, sağlanabilen durumlar olarak karakterize edilir. Ayrıca söz konusu bu durumlar, iletilebilir bilgi alanı olarak da hizmet verir. Reinach nesneler ve durumlar arasındaki bu ayrımı, sosyal eylemlerin betimlenmesinde temel olarak görür.
Lundsten, Reinach’ın modelinin görüşlerine şunları ekler:
“İnsanoğlunun fiziksel dünyaya bağlı olması için gerekli olan fiziksel ifadelerin 4 temel özelliği şunlardır:
- Sosyal eylemler, amaçlı bir ilişki için ortaya koyulur.
- Ayrıca mutlaka birilerinin davranışlarıdır.
- Dünyada bir değişikliğe neden olurlar ama bunu yapmak için;
- Bir kesim tarafından anlaşılmaları şarttır.”
Reinach’ın sosyal eylemleri, örneğin Jakobson’ın Sözel İletişim Analizi (1960) gibi yapısal iletişim modellerine de öncülük etmiştir.
İlerdeki bölümlerde göreceğimiz gibi, görüntü manipülasyonu, bu ontolojik tutumu kullanma açısından değerlendirilebilir.
Söz Eylem Teorisi
Wittgenstein’in ünlü bir sözü vardır: “Sözcükler eylemlerdir.” Bunu söylerken Wittgenstein, söz eylem teorisinin temel görüşünü ortaya atmaktadır. Bu aynı zamanda “bir şey söylemek bir şey yapmaktır” görüşünü de destekler. Austin’in analizi, söz eylemlerin farklı türlerindeki konuşma biçimlerini yeniden çözümlemektedir.
Düzsöz eylemi: Sözcenin kendi anlamı. (Örneğin birine “orada dur” demek, orada durmasını istemek anlamındadır.)
Edimsöz eylemi: Eylemin bağlamsal anlamı. (Örneğin birine “orada dur” diyerek aslında onu daha fazla ileri gitmemesi konusunda uyarıyı da içerir.)
Etkisöz Eylemi: Eylemin sonuçlarının dinleyici tarafından algılanması. (Örneğin dinleyiciyi ileri gitmemesi konusunda uyararak onu bir tehlikeden haberdar ederiz.)
Austin’in çalışması, Edimsöz eylemleri üzerinde çalışan Searl’in çalışmalarını da (1985) etkilemiştir. Hem Austin hem de Searl, dil felsefesindeki sorunlar üzerine eğilmiştir.
Görüntü Edimi Kuramı
Görüntü Edimi Kuramı’nın temel görüşü; görüntü manipülasyonlarının sosyal hareketler olduğu tezidir. Görüntü manipülasyonları Reinach’ın sosyal hareketlerinin bir alt dalıdır. Bunlar:
- Kasıtlı bir ilişki amacı taşır (bu durumda bir görüntü ya da bir sunum)
- Birilerinin kasıtlı hareketidir (ya da bir kılıcının)
- Dünyada değişikliğe neden olurlar (ama bunu yapmak için)
- Bir kesim tarafından anlaşılmaları gerekir.
Bu analizde, görüntü manipülasyonları (etkili olmaları için), başka bir kesim tarafından anlaşılır olmalıdır. Yani bir bilgisayar programı, görüntüleri değiştirebilir ama bu görüntüleri diğer sosyal bir aktöre aktaramazsa o zaman görüntü manipülasyonu sosyal bir hareket haline dönüşemez. Bir sosyal hareketin birçok potansiyel parçası vardır ama en alt düzeyde görüntüyü manipüle eden bir kılıcı ve manipüle edilmiş görüntünün paylaşıldığı bir topluluk olması gerekmektedir.
Görüntü Edimi kuramı aynı zamanda, etnik analizlerin yapılması için de faydalı bir başlangıç noktası sunmaktadır. Manipüle edilmiş bir görüntüyü sosyal bir harekete çevirerek görüntü manipülasyonları, benzer toplumsal alanların sergilediği ahlaki sorgulamayı ortaya koyabilmektedir. Kuram, bir görüntü manipülasyonunu yorumlamanın yanlış anlama, yanlış yorumlama, suçlama ya da eğlenme hareketi olarak görülebileceğini vurgulamaktadır. Bu eylemler ya da bu eylemler arasındaki dünya üzerinde sergilenen ilişkiler, bir görüntü değişikliği yapmanın etik etkisini daha iyi kavramlaştırmaya da yardım edecektir.
Tarihi Örnekler
Fotoğraftan önce görüntü yaratma süreci genellikle ressamlar, illüstratörler ya da heykeltıraşlar tarafından, daha önce ortaya konmuş bazı eserleri yeniden yaparak ya da değiştirerek gerçekleştirilirdi. Yapılan bu değişiklikler, bazen sosyal hareketlere neden olabilirdi. Eğer bir sanatçı bir insanın özelliklerini abartarak anlatıyorsa alay etme ya da eleştirme gibi sosyal hareketler ortaya konabiliyordu.
Karikatürler, bir insanı gerçek şekliyle betimlemeyi hedeflemez; bunun yerine o insanın fiziksel ya da kişilik özelliklerini bir açıdan ele alarak gösterir. Söz konusu kişiyi basitçe betimlemenin yanı sıra bir dizi farklı görsel açımlama yapabilmenizi de sağlar. Karikatüristler, bazı açılardan kendi yorumlarını da işin içine katarak değişiklikler yapabilirler. Bu değişiklikler abartılı olabilir ve taşlama yaptıkları da saklanmaz. Özellikle ilgi çekici olması amaçlandığı için kimin olduğunun belirlenmesi güç olan manipülasyonlar, dünyaya bakış açısının bozulmuş bir formunu sunmaya öncülük eder.
Yandaki resimler, Abraham Lincoln’ün ve John C. Calhoun’un birer portresidir. Sol taraftaki Lincoln’ün portresi, kendisine yapılan suikastten sonra, sağdaki Calhoun’un portresi değiştirilerek yapılmıştır. (Mitchell, 1992) Her şey bir tarafa, Lincoln’un savaştığı Amerika iç savaşı sırasında Calhoun’un Amerikan güney eyaletleri konfederasyonu iç savaşının kilit noktası olması da gerçekten ironiktir. Mitchell’in The Reconfigured Eye (1992) kitabı, bu olayı bütün detayları ile açıklamaktadır: “Lincoln’ün suikastinden sonra, artık ölü olan başkanın yeni fotoğrafları ünlü fotoğrafçı Mathew Brady tarafından, neredeyse fiziksel olarak birbirine çok benzeyen iki adamdan biri olan Calhoun’un gövdesine, Lincoln’ün başı yapıştırılarak üretilmiştir. Lincoln’ün kafası, uygun büyüklükte olması için ayna ile yansıtılmıştır. Hile ancak birilerinin, Lincoln’ün beninin yanlış tarafta durduğunu fark etmesiyle ortaya çıkmıştır.”
Bu ve buna benzer manipülasyonlar, dijital değişiklikler ve manipüle edilmiş fotoğrafları belirlemek için kullanılan bilgisayar metotları ile ilgili bir çalışmanın bir parçası olarak Farid (2006) tarafından toplanmıştır.
Görüntü Edimi kuramının sistemi, manipüle edilen bu portrelerin ortaya koydukları hareket açısından incelenmelerine yardım eder. Lincoln’ün kafasının, politik rakibinin vücuduna eklenmesi, bile bile yanlış bir şekilde tanıtma eylemini gerçekleştirmiştir. Belki, portrenin politik bir figürün kahraman gibi gösterilmesi iyi niyetine hizmet ettiği savunulabilir ya da tam tersi portrenin tarihi bakış açısını yanlış yönlendirerek kötü sonuçlara yol açtığı da tartışılabilir. Her iki görüş de tartışmaya açıktır.
Fotoğrafın dünyadaki nesneleri gerçekçi biçimde tasvir etmesi, fotoğraf izleyicilerinin dünyaya bakış açılarının doğru ya da yanlış yönlendirilme olasılığını taşımaktadır. Örneğin yandaki fotoğraf Lenin’in konuşmasının görüntülendiği iki farklı fotoğraftır (Tukh 2002). İki fotoğrafı inceleyen herhangi biri, sağ taraftaki fotoğraftan bazı kişilerin çıkarıldığını kolaylıkla fark eder. Bu fotoğrafta görülenlerden biri olan Troçki, insanlığın düşmanı olarak ilan edilmiş ve 1929 yılında sürgüne gönderilmiştir. Sürgünü ile birlikte, onun Sovyet Rusya’nın kuruluşundaki rolünü doküman değeri taşıyan fotoğraflardan çıkarma eylemi başlamıştır. Sonuç olarak Troçki’nin varlığının fotoğraflardan da çıkarılması, onun Sovyet Rusya’daki fiziksel varlığının da yok edilmesine ayna tutmaktadır.
Sovyet Rusya’da yapılan fotoğraf manipülasyonlarına bir diğer örnek, Nikolai Yazhov çevresinde toplanmıştır (Dillon, 2006). Stalin Rusyası’nın boşaltılması sırasında Nikolai, NKVD polis kuvvetlerinin bir üyesi idi ve halefi Beria tarafından ihanetle suçlanmadan önce su yollarının komiseri olarak çalışıyordu. Troçki ile birlikte sürgün edilmesinden sonra görüntüsü bütün fotoğraflardan silindi. Varlığının fotoğraflardan silinmesi, onun Stalin hükümeti ile olan ilişkisinin ve bu hükümete olan katkılarının gizlenmesi sosyal eylemini sergilemektedir.
Nikolai Yezhov hem idam edilmiş, hem de fotoğraflardan çıkarılmıştır.
Bu örnekler, görüntüleri değiştirirken aynı zamanda sosyal eylemler de gerçekleştirdiğimizi göstermektedir. İdam, sürgün veya kişilerin resmi fotoğraflardan çıkarılması ya da silinmesi, hem dünyadaki nesnelerin, hem de olayların ya da daha özelde bir insanın ya da onun varlığının yok edilebileceğine dair açık bir örnektir.
Çağdaş Örnekler
Görüntü Edimi kuramı, bilgisayar etiği ile yakından ilgilidir çünkü modern bilgisayar sistemleri, çok fazla sayıda bireyin çok çabuk bir şekilde görüntü manipülasyonu yapmasına olanak tanımaktadır. Bunun yanı sıra modern sistemler, hem görüntüleri hem de hareketli görüntüleri, yapılan manipülasyonun belirlenmesi çok zor şekilde, değiştirebilmektedir.
Tutuklanmasından sonra yanda görüldüğü gibi O.J. Simpson, iki önemli ABD haber dergisine kapak olmuştur. Fotoğraf başlıklarla desteklenmiştir ama Time örneğinde, fotoğraf daha koyu ve bulanık hale getirilmiştir. Etik ve görüntü manipülasyonu üzerinde yapılan bir panel sırasında (Carlson et al., 2006) Aude Oliva, fotoğrafta yapılan bu manipülasyonun psikolojik etkileri üzerinde durmuş ve bu değişikliklerin kişiyi daha kötü gösterdiğini vurgulamıştır. Buradaki sosyal hareket, daha sonra beraat ettiği bir davada Simpson’u suçlu göstermektir.
Aşağıdaki görüntü, 2005 yılında USA Today gazetesinde yayınlandı ve Condoleezza Rice’ın görüntüsü manipüle edilmişti. Bu manipülasyon fark edildikten sonra editör, bir köşe yazısında şu açıklamayı yaptı:
“Condoleezza Rice’ın haberinin yanında yayınlanması için çekilen fotoğraf, USA Today gazetesinin yayın standartlarını karşılamamaktaydı. Fotoğraf, kısmen değişiklikler yapılmış başka bir fotoğraf ile değiştirildi. Çevrimiçi olarak yayınlanan fotoğraflar, rutin olarak büyüklükleri, parlaklıkları ve keskinlikleri ayarlanarak yayınlanır. Bu olayda da fotoğrafın berraklığı keskinleştirildikten sonra fotoğraf editörü, Rice’ın yüzünün bir kısmını parlatmıştır ancak bu işlem Rice’ın gözlerine yapay bir görünüm kazandırmıştır. Bu da orijinal fotoğrafın bizim yayın standartlarımızın dışında bir şekilde bozulmasıyla sonuçlanmıştır. Görüntüyü, alışıldık olmayan ve rahatsız edici biçimde kontrast vererek aydınlatma sonrasında fotoğraf dikkat çekici olmuş ve kötü bir etki yaratmıştır. Politik figürlerin karikatürize edilmesi yaygın bir davranıştır ancak politik figürlerin fotogerçekçi sunumlarının dijital manipülasyonu, onları yapay bir şekilde kötü bir tutumda göstermektedir.”
Los Angeles Times’ın (2006) ilk sayfasında yayınlanan, Irak’taki bir İngiliz askerine ait bir görüntü. Fotoğrafın manipülasyon olduğu keşfedildikten sonra gazetede editörün bir özür notu yayınlandı:
“Bu yazının temel konusu, bir İngiliz askerinin, Basra eteklerinde Irak’lı sivillere silahını doğrulttuğu bu fotoğraftır. Gazete yayınlandıktan sonra arka plandaki birçok sivilin fotoğrafta iki kere yer aldığını fark ettik. Kuzey Irak’ta bulunan fotoğrafçı Brian Walski’ye telefonla ulaşarak bu durumu sorduğumuzda fotoğrafın etkisini artırmak için birkaç dakika içinde iki farklı fotoğraftaki elementleri bilgisayar kullanarak birleştirdiğini söyledi. Ancak gazete politikası gereği, haber fotoğraflarının içeriklerinde değişiklik yapılması kesinlikle yasaktır. Yaptığı bu değişiklik yüzünden 1998’den bugüne kadar Times’ın fotoğrafçısı olan Walski görevinden uzaklaştırılmıştır…”
Sosyal eylem açısından “fotoğrafın gücünü artırmak” dışında fotoğrafçı aynı zamanda bir insandan diğerine yayılan davranış algılarını da değiştirmiştir. Değiştirilmiş fotoğrafın ortasında yer alan mavili adam, askerin talimatlarına itiraz ediyor gibi görünüyor, oysa orijinal fotoğraflarda asker ve adam arasındaki ilişki tam olarak açık değil.
Buraya kadar fotoğrafta manipülasyon konusunu tartıştık. Bunun yanı sıra hareketli görüntülerin manipülasyonu da Görüntü Edimi Kuramı ile açıklanabilir. Günümüzde sahte görüntüler ve videolar da yaratılabilmektedir (belki kötü şöhret kazanmak, belki de eğlendirmek için). Bu değişiklikler, film dünyasındaki kurgularda kullanılan özel efektlerden farklıdır ama bu bağlamda, bu değişiklikler de kabullenilmektedir ve gerçek dünyayı sunduğu düşünülmez. Örneğin,yandaki görüntüde bir grafiti sanatçısının Air Force One uçağına yazdığı aşağıdaki mesajın sahte olduğu resmi olarak da açıklanmıştır (Kurtzman, 2006).
Burada gerçekleşen sosyal eylem gerçekten ilginçtir. Gerçek hayatta bir Air Force uçağını bu şekilde boyamak bir kesim tarafından vandalizm olarak adlandırılırken bir kesim tarafından da politik bir tutum ya da ifade olarak düşünülebilir. Ancak daha karmaşık durumlar da ortaya çıkabilir çünkü söz konusu video ve bu videonun yayınlandığı web sitesi, izleyicilerine gerçekte olmayan bir olayı sunmaktadır. Bu yüzden gerçekleştirilen hareket (uçağı boyama) aldatıcıdır ve politik bir mesaj taşımaktadır.
Video manipülasyonları daha inandırıcıdır. Yeni yapılan bir araştırma projesinde, Mary 101, video gerçekçi yüz animasyonu kullanılmıştır. Sistem keyfi durumlar için görsel söz animasyonları yaratmıştır yani sistem bir şeyler söyleyebilmektedir. Sistemin yaratıcıları, deneklerin gerçek ve sentetik görüntüleri ayırt edip edemeyeceğini test etmişlerdir. Deneyin sonucunda denekler “gerçek ve sentetik cümleleri birbirinden ayırt edememişlerdir.” (Geiger et al.,2003).
Hareketli görüntülerdeki bu değişiklikler de bir takım sosyal eylemler gerçekleştirmektedir. Görüntüyü izleyen birisi, görüntüyü yaratan kişinin amaçladığı herhangi bir şeyi söyleme konusunda ikna edilebilir. Bir sistem, bir insanı, inandığı ya da düşündüğü şeyin tam tersini söylüyor gibi sunabilir. Bu sunum, Baudrillard’ın da (1995) dediği gibi gerçek bireyin ikna edici bir simülasyonu haline gelir.
Şüphesiz, gelecekte görüntü manipülasyonu fotoğraf ve video ile sınırlı kalmayacaktır. Robotik alanda yapılan son çalışmalar görsel olarak neredeyse mükemmel robotlar yaratılabildiğini göstermektedir (Chamberlain, 2005). Yukarıdaki fotoğraf, doğal yaşam formuna çok yakın robotik sistemler yaratılabildiğinin bir örneğidir. Yaratıcısı, Osaka Üniversitesinden Profesör Hiroshi Ishiguro kendini klonlayarak bir android yaratmıştır. Bunun gibi belki gelecekte algıları manipüle edebilecek robotlar da yaratılabilir.
Bir Fotoğraf Binlerce Yarı Gerçek Gösterir
Bu makalede kullanılan Austin ve Reinach’ın fikirleri Görüntü Edimi Kuramı’nı açıklamak ve belirtmek için kullanılmıştır. Çevremizdeki durumların sunumlarını değiştirme becerisi gittikçe çevremizdeki eylemlerin etik sunumlarını anlamamızı da etkilemektedir. Bu makale, görsel manipülasyonun sadece basit bir görsel değişim olmadığını ama sosyal değişiklikleri de birleştirdiğini göstermektedir. Bu tür sosyal eylemler fotoğraf ya da video gibi bir dizi görsel kanal yoluyla ortaya konabilir. Farklı bakış açılarından bakarak ve bu manipülasyonları bir eylem gerçekleştirmesi için bir araya getirirken ne kadar gerçek olduklarını düşünmeden hareket etmemeliyiz.